Romeinen in Nederland

(Romans in The Netherlands)
HOME

Alhoewel de Romeinen toch ruim 300 jaar in Nederland hebben rondgelopen, zijn er nog maar bar weinig zichtbare resten over. Wel zijn op veel plaatsen vitrines in musea te vinden met Romeinse spelden, olielampjes, schoenen, schrijfwaren en aardewerk, maar tot de verbeelding sprekende bouwwerken ontbreken nagenoeg.
Hieronder treft u een overzicht aan van de meest bekende plaatsen in Nederland waar de Romeinen zijn neergestreken. De nadruk ligt hierbij niet zozeer op uitgebreide beschrijvingen, maar meer op verwijzingen naar zichtbare resten.

Vooral interessant zijn de onder Bijlagen genoemde musea en parken in Leiden, Alphen a/d Rijn, Nijmegen en Heerlen, en (alleen zondags open voor publiek) de museumkelder van Hotel Derlon in Maastricht.

(Of special interest are the musea and archaeological parks in Leiden, Alphen a/d Rijn, Nijmegen and Heerlen, and (on Sunday only open to the public) the museum in the basement of Hotel Derlon in Maastricht).

 Een voorbeeld van een expositie in een willekeurig museum

Inhoudsopgave

(Table of contents)

In de tabel direct hieronder de vindplaatsen in alfabetische volgorde.
Daarna volgt een historische inleiding waarna de verschillende castella (Romeinse forten) langs de Limes (Romeinse rijksgrens) worden besproken, van Nijmegen via Wijk bij Duurstede en Utrecht naar Katwijk. Daarna komt een aantal plaatsen in het achterland aan de orde.
Op een aparte pagina treft u diverse Bijlagen aan.

BIJLAGEN
(Addenda)

Op deze website maar ook in de diverse musea wordt een aantal begrippen gebruikt die soms vertaling nodig hebben. In de bijlage een overzicht. De meest voorkomende begrippen: Limes (Romeinse rijksgrens), Castellum (Romeins fort), Vicus (burgernederzetting bij een castellum) en Villa (hoofdgebouw van een groot boerenbedrijf).
Deze website is gebaseerd op een fors aantal informatiebronnen, zie de bijlagen Internetbronnen en Literatuur.
Voorts is een bijlage gemaakt rond de naamgeving van de nederzettingen in Romeins Nederland en een lijstje 'Wat is Waar', handig als u op zoek bent naar een Romeins altaarsteentje of een brug.

Suggesties en aanvullingen

(Suggestions and comment)

Uiteraard zijn suggesties en aanvullingen van harte welkom. Graag uw mailtje naar W.D. Schram
Last modified: September, 2007

Een stukje geschiedenis

(Some historical remarks)

Nadat de Romeinse generaal Julius Caesar in de periode 58 - 50 voor Chr. Gallia (ongeveer het huidige Frankrijk en België) had veroverd, duurde het tot ongeveer 15 voor Chr. voordat de Romeinse generaal Drusus in Nijmegen een militaire uitvalsbasis liet inrichten als steunpunt voor verdere militaire acties in Noordwest Europa. Een tweede steunpunt werd Vechten (nabij Utrecht) waar toen de Vecht aftakte naar het noorden. De Romeinen werden bij die acties ondersteund door de Batavieren, een Germaans volk dat al veel eerder vanuit Germania (ongeveer Duitsland) gedwongen was verhuisd naar wat nu de Betuwe heet. Het doel van de Romeinen was het rijk verder uit te breiden tot aan de Elbe. Die ambitie werd ernstig gefrustreerd toen generaal Varus in 9 na Chr. maar liefst drie legioenen (ongeveer 15.000 man) verloor in de slag tegen de Germanen in het Teutenburger Woud. In 28 na Chr. kwamen de Friezen in opstand en veroverden het Romeinse marinekamp in Velsen. In 47 na Chr. roerden de Friezen zich opnieuw.

Na 47 na Chr. werden onder keizer Claudius verdere militaire veroveringstochten tegen de Germanen gestaakt; alle aandacht ging uit naar de verovering van Engeland. Generaal Corbulo kreeg de opdracht een meer permanente rijksgrens te bouwen, voor een belangrijk deel bemand door lokaal gerekruteerde soldaten (Batavieren en Cananefaten). De spanningen met de Batavieren liepen in de loop van de jaren op ondanks dat ze vrijwel vrijgesteld waren van belastingen. In het jaar dat vier generaals poogden de macht in Rome te grijpen (69/70 na Chr.), kwamen de Cananefaten en Batavieren onder leiding van de Bataaf Julius Civilis in opstand en brandden alle militaire nederzettingen langs de Rijn plat, van Katwijk tot Neuss (Duitsland).

Nadat in Rome Vespasianus keizer was geworden, werd de vrede op Romeinse manier hersteld en werd in Nijmegen een compleet legioen (ongeveer 5.000 man) gestationeerd: het 10de Legioen Gemina. Met het vertrek van dit legioen in 104 na Chr. kwam het inmiddels 'versteende' kamp op de Hunerberg bijna leeg te staan. Een kleinere militaire bezetting werd in 275 na Chr. door de Franken verdreven. Onder Constantijn de Grote (eerste helft 4de eeuw) werd een aantal forten langs de Limes opnieuw ingericht maar later ook weer verlaten: het einde van de georganiseerde Romeinse aanwezigheid in Nederland.

De Limes

(The Limes)

De Romeinse Rijksgrens - de Limes (grens, grensweg tussen twee akker, afscheiding) - is dus langzaamaan gegroeid. Ze liep van de Zwarte Zee via de Donau en de Rijn tot aan de Noordzee bij Katwijk. Soortgelijke ketens van verdedigingswerken waren te vinden in Noord-Engeland (de Muur van Hadrianus), in Oost-Turkije, Syrië, en Jordanië en in Noord-Afrika.
In ons land bestond ze uit een rivier (de Rhenus, wat nu heet de Rijn, de Nederrijn, de Kromme Rijn en de Oude Rijn), de weg er langs, een keten van forten (de castella) en houten wachttorens. De ligging langs een rivier heeft wel tot gevolg gehad dat sommige castella door de meanderende rivier nu totaal 'gesloopt' zijn.
Castella werden bemand door hulptroepen, de zgn. auxilia. Vóór de Bataafse opstand in 69/70 werden deze geworven onder de lokale bevolking - hier met name de Bataven en Cananefaten - en nadien door soldaten uit andere delen van het Romeinse rijk: Spanjaarden, Thraciers, Engelsen. De kern van de Romeinse strijdmacht - de meer betrouwbare onderdelen - bestonden uit legioenen van elk ongeveer 5.000 man, gerecruteerd uit Romeinse burgers. Tussen 71 en 104 na Chr. was een zo'n legioen in Nijmegen gelegerd.
Daarnaast waren er nog enkele grotere plaatsen in het achterland zoals Nijmegen, Cuijk, Maastricht en Voorburg. Nijmegen was steeds een belangrijk militair steunpunt maar ook een 'grote' stad. Maastricht en Cuijk waren nederzettingen die relatief laat ook een militaire bezetting kregen, en Voorburg kreeg van de Romeinen stadsrechten maar is nooit een legerplaats geweest.

Naast elk militair kampement ontstond al snel een kampdorp, een burger-nederzetting veelal vicus genoemd (of canabae bij een castra zoals in Nijmegen), waar de veteranen, vrouwen, vriendinnen en kinderen van de soldaten woonden, ambachtslieden en kooplui hun beroep uitoefenden, waar een herberg en een bordeel was en handel werd gedreven. Zo ontstond in de militaire zone langs de Rijn een keten van via weg en rivier bereikbare nederzettingen waarlangs ook nieuwe handel ontstond en nieuwe technieken en gebruiken Nederland binnen slopen: andere eetgewoonten, religieuze gebruiken, betaalmiddelen, import van niet-inheemse goederen, belastingen, weg- en waterbouwwerken, burgerlijk bestuur, kleding en vertier, onderwijs, taal en naamgeving.

Wie meer wil weten over de Limes als geheel, zie de Limes site. De makers van deze site zijn ook verantwoordelijk voor het spel de Limes Quaestio.

Kaart van Peutinger

(The map of Conrad Peutinger)

Veel plaatsnamen uit de Romeinse tijd zijn (ook) terug te vinden op de zgn. kaart van Peutinger. Deze Tabula Peuteringeriana is een middeleeuwse kopie op perkament van een Romeinse wegenkaart in kleur uit de derde of begin vierde eeuw. De kaart is vernoemd naar Conrad Peutinger uit Augsburg die deze in 1508 in bezit kreeg. Het is een boekrol van bijna 7 meter lang en 0,34 meter hoog en bevat een schat van details van de topografie met namen van steden, rivieren en afstanden van Engeland tot in India. Voor een overzicht van plaatsnamen in Nederland, zie de bijlage Naamgeving nederzettingen.
Voor meer details, die website.


Overzicht van de diverse castella (militaire versterkingen) langs de Limes voornamelijk langs de (Kromme en Oude) Rijn: van Lobith via Arnhem en Utrecht naar Katwijk. Julius Civilis, de held van de Bataafse opstand (69/70 na Christus) tegen de Romeinse bezetting, door E.J. van den Berg en F.J.M. Mourat - Atlas van Stolk, Rotterdam Delen van de Tabula Peteringeriana, de kaart van Peutinger, een copie van een kaart van 11 segmenten die terug gaat op een kaart uit de Laat-Romeinse tijd


Nijmegen

 Pas na het begin van onze jaartelling ontstond in het huidige Nijmegen op het Valkhof iets dat leek op een Bataafse nederzetting: Batavodurum of Oppidum Batavorum. Terwijl jaren eerder generaal Drusus al een militaire uitvalsbasis op de Hunerberg had ingericht en later een commandopost met officiersverblijven op het Kops Plateau.
In het jaar van de Bataafse opstand in 69/70 na Chr. ging ook Batavodurum in vlammen op. Om daarna de Bataven te bewaken werd in 74 na Chr. het 10de legioen Gemina op de Hunerberg gevestigd en werd de burgernederzetting verplaatst naar de westzijde van Nijmegen in het huidige Waterkwartier en kreeg zij de naam Noviomagus (nieuwe markt). Later mocht zij de toevoeging Ulpia voeren ter ere van de Romeinse keizer Traianus.
Ulpia Noviomagus Batavorum leed zwaar onder de invallen van de Franken in 275 na Chr. Het betekende in de gehele Lage Landen eigenlijk ook het einde van de Limes als georganiseerde rijksgrens. Onder Constantijn de Grote (begin 4de eeuw) werd op het Valkhof nog een castellum ingericht maar later ook weer verlaten.

Veel originele vondsten uit Nijmegen zijn in het museum Het Valkhof opgesteld waar onder delen van de beroemde godenpijler, onder keizer Tiberius rond 17 na Chr. opgericht nabij het huidige Kelfkensbos ter ere van Jupiter of Augustus. De moderne versie staat op het museumplein.

Tussen het Valkhof en de Waalkade is nog de basis van een hoektoren van het Laat-Romeinse castellum te zien. Voor het Casino aan de Waalkade zie je de resten van een Romeins huis met vloerverwarming. Aan de achterzijde zijn nog resten van de Laat-Romeinse stadsmuur te bekijken.
De Burchtstraat is onderdeel van een oude Romeinse weg. In 2001 werd daar bij rioolwerkzaamheden de 'Loden Lady' gevonden, een loden grafkist van een Romeinse dame, met rijke grafgiften uit de vierde eeuw. Een roestvrij stalen plaat in het plaveisel herinnert daar nog aan.
Op andere plaatsen in de stad zijn verwijzingen aangebracht naar vroegere bouwwerken zoals de twee tempels op het Maasplein (Waterkwartier), het amfitheater in het plaveisel van de Rembrandt- en de Mesdagstraat en de poten van wachttorens in de Langeveldstraat en de Vermeerstraat (Schildersbuurt).

Voorts wordt verondersteld dat in Nijmegen bijna alle bouwtechnische voorbereidingen gereed waren om het 10de Legioen op de Hunerberg van vers drinkwater te voorzien door middel van een aquaduct. Dit project lijkt te zijn gestopt omdat het 10de in 104 na Chr. naar Hongarije werd gezonden. De onderbouw van het aquaduct is nog terug te vinden in het landschap, zie elders op deze website.
"Het Gilde" in Nijmegen biedt een 3 uur durende wandeling aan langs het trace van de onderbouw van het aquaduct.

In de Heilig Landstichting, net ten zuiden van Nijmegen, is het museumpark Orientalis (het vroegere Bijbels Openluchtmuseum) gevestigd met veel aandacht voor de Romeinse wereld.

De musea Het Valkhof, Orientalis en het Archeologische Park Xanten (D) presenteren zich samen onder de naam Musea Via Romana.
Bij de VVV in Nijmegen wordt het tweetalige boekje Via Romana, Xanten - Nijmegen - Xanten verkocht met een stevige fietstocht die ook langs de drie genoemde musea voert.

Nijmegen in de Vroeg-Romeinse tijd: 1 Castra op de Hunerberg, 2 legerplaats op het Kops Plateau 3 burger-nederzetting 4 grafveld 5 versterking bij het Trajanusplein 6 Batavodurum Plattegrond van het laatste uit steen opgetrokkken castra op de Hunerberg. Totale oppervlakte ongeveer 16 ha omgeven door een gracht en stenen muur Bewaarde gebleven resten van de Godenpijler in museum Het Valkhof. Deze gedenksteen was inclusief beeld oorspronkelijk 7,5 meter hoog en aan de basis bijna 1 meter breed Reconstructie van het ommuurde Gallo-Romeinse tempelcomplex op het Maasplein in het Waterkwartier in Ulpia Norviomagus (Nijmegen) op basis van onderzoek in de 20-er jaren. Globaal verloop van het Nijmeegse aquaduct dat nooit is afgekomen, van het Kerstendal via het terrein van Orientalis naar het castra van het 10de Legioen Gemina op de Hunerberg

Bijlandse Waard

 Het eerste castellum op Nederlands grondgebied was Carvium, zuidelijk van Herven en Aerdt (onder Zevenaar) in de Bijlandse waard. Bij baggerwerkzaamheden zijn wel veel vondsten gedaan maar door verspoeling zijn er geen zichtbare resten meer ‘in situ’ (op de oorspronkelijke plaats).

De naam Carvium is bekend vanwege een grafsteen (zie foto) (nu in het Gemeentemuseum te Arnhem) van de Romeinse soldaat Marcus Mallius uit Genua, die werd begraven in Carvium 'ad molem' dus bij de dam. Dit moet de door Tacitus (Annales XIII, 53 en Historiae V, 19) genoemde dam zijn die in combinatie met een kanaal, de Fossa Dusiana (de Drusus-gracht) het begin was van de huidige rivier de IJssel nabij Arnhem.

Grafsteen van de Romeinse soldaat Marcus Manlius uit Genua, die werd begraven in Carvium ['ad molem' dus] bij de dam, waarmee waarschijnlijk de dam bedoeld werd die een combinatie vormde met de 'Drususgracht'

Loowaard

 Ten zuiden van Loo (onder Duiven) aan de linker oever van de Rijn (nu het Pannerdense kanaal genoemd) zijn bij baggerwerkzaamheden veel resten gevonden die wijzen op een castellum. Door verspoeling zijn er geen zichtbare resten meer ter plaatse.

Arnhem-Meinerswijk

 Ondanks forse verspoeling zijn er nog wel resten teruggevonden van het castellum met de naam Castra Herculis, in wat nu Arnhem-Meinerswijk heet, zie bijgaande plattegrond met principia (hoofdgebouw van het castellum). Er zijn ter plaatse geen zichtbare resten meer van de oorspronkelijke vondsten.

Plattegrond van de principia (hoofdgebouw) met de zuidmuur en porta decumana (zuidpoort) van het castellum Castra Herculis (Arnhem-Meinerswijk) even stroomafwaarts gelegen van de plek waar de Rijn naar het westen afbuigt en de IJssel - vermoedelijk de Fossa Drusiana [Drususgracht] - aftakt (Bechert 1995)

Overige castella rond Arnhem

 Ook van de castella rond Driel, Randwijk, Kesteren (Carvone) en Maurik (Mannaricium) zijn geen zichtbare resten meer ‘in situ’. Veel Romeinse vondsten (aardewerk, tegels - soms met stempels - munten, dakpannen en/of vaatwerk) duiden vaak op verhoogde (miltaire) activiteiten. De Romeinse namen zijn vaak bekend vanwege gevonden graf- of altaarstenen en/of de kaart van Peutinger.

Diverse Romeinse vondsten die niet zozeer afkomstig zijn van de aangegeven castella

Wijk bij Duurstede

 Het nabij gelegen Romeinse castellum heette Levefanum (waarschijnlijk een verschrijving op de kaart van Peutinger van Haevae Fanum: heiligdom van (de godin) Haeva) en lag enkele honderden meters buiten het huidige Wijk bij Duurstede in wat nu Rijswijk heet aan de zuidzijde van de Rijn. Er zijn wel interessante vondsten gedaan maar van het castellum is niets meer over. Een bescheiden overzicht van de vondsten is te vinden in museum Dorestad dat een levendige jeugdafdeling heeft.

Wijk bij Duurstede
1 het castellum Levefanum aan de zuidzijde van de huidige Lek 2 nederzetting De Horden 3 idem aan de Trekweg 4 nederzetting 5 grafveldje en akkercomplex (van Es 1972/1981)

Vechten (bij Utrecht)

 Onder de boomgaard nabij de ingang van het 19de eeuwse Fort bij Vechten lag het castellum Fectio; ten oosten en westen daarvan zijn overblijfselen gevonden van kampdorpen (vici) en enkele begraafplaatsen. Er zijn geen zichtbare resten meer aanwezig.

Wel is een replica gemaakt van een houten Romeinse wachttoren van 12m hoog (zie foto). Op het terrein van Fort Vechten worden vaak exposities gehouden soms refererend aan het Romeinse verleden, zie fort Vechten. Voorts bestaat er een 'living history' groep rond Fectio.

Aan de Koningsweg (tussen Utrecht en Bunnik) ter hoogte van nr. 187, staat een replica van een in Vechten gevonden altaarsteen (met vertaling en uitleg) opgesteld (zie foto) waarvan het origineel zich in het Centraal Museum van Utrecht bevindt. De steen is opgedragen aan Viradecdis.

Impressie van het vroeg-Romeinse castellum in Vechten (tussen Bunnik en Utrecht).
Illustratie van Lex Tempelman zoals tentoongesteld in en bij de replica van de Romeinse wachttoren aldaar		 Moderne mijlsteen met op de achtergrond een replica van een wachttoren bij het huidige Fort Vechten. Verderop links in de boomgaard - niet zichtbaar op de foto - was eertijds het castellum Fectio Replica van de altaarsteen gevonden nabij Fectio: Aan de godin Viradecdis hebben de burgers van Tongeren en de schippers die te Vechten wonen hun gelofte ingelost, gaarne en met reden

Utrecht

 De naam Utrecht is afgeleid van het Latijnse woord traiectum wat zoveel betekent als doorwaadbare plaats in een rivier, in dit geval de (Kromme / Oude) Rijn, de toenmalige hoofdwaterweg door Nederland. Tussen 47 en 275 na Chr. bestond er een castellum in Utrecht: Traiectum dat aanvankelijk in hout, na ongeveer 225 in steen opgetrokken. Er is weinig meer van te zien: stukjes castellummuur zijn terug te vinden in de kelder en in de tuin van het Utrechts Centrum voor de Kunsten en in de kelder van café 'Het Weeshuis' (zie foto), beide aan het Domplein.

Er zijn grootse plannen om op en om het Domplein het historische verleden van Utrecht meer zichtbaar te maken: het zgn. plan Domplein 2013. Er is al een bescheiden begin gemaakt in twee vitrines aan het Domplein (nr 24).

In een enkele zaal van het Centraal Museum aan het einde van de Lange Nieuwstraat zijn de belangrijkste archeologische vondsten in en om Utrecht tentoongesteld waaronder een mooi Jupiter-beeldje en drie altaarstenen uit Vechten, Utrecht en Houten.

Ter gelegenheid van het 'Romeinenjaar 1997' heeft de provincie Utrecht een 20-tal mijlstenen opgesteld langs de (deels veronderstelde) Romeinse weg tussen Woerden via Utrecht naar Wijk bij Duurstede. De beschrijving van twee aantrekkelijke fietstochten van elk 50 km is voor weinig geld te verkrijgen bij het informatiecentrum RonDom, uiteraard (ook) aan het Domplein.

Het pasgevormde Geldmuseum bezit een collectie Romeinse munten, deels uit Nederlandse bodem.
De geschiedenis van de provindie Utrecht is voor een belangrijk deel in beeld gebracht op de website Collectie Utrecht.

Een van de 20 moderne mijlstenen die in het Romeinenjaar 1997 door de Provincie Utrecht zijn geplaatst tussen Woerden en Wijk bij Duurstede. Deze staat aan het begin van de Koningsweg Aan de zijkant van de Domkerk aangebrachte koperen plattegrond van de diverse bewoningslagen van het Domplein. Het grootste vierkant geeft de muur aan van het castellum Traiectum.
Op enkele plaatsen rond het Domplein zijn resten van de stenen castellummmuur terug gevonden zowel in de kelder en tuin van het Utrechts Centrum voor de Kunsten als (zie foto) in de kelder van café 'Het Weeshuis'. Jupiterbeeldje, onderdeel van de permanente stadshistorische opstelling over de Romeinse periode in het Centraal Museum te Utrecht

Vleuten / de Meern

 De resten van het castellum Hoge Woerd - de Romeinse naam is (nog) niet bekend - liggen geheel onder de grond. In het nabij gelegen park zijn wel de resten van het net buiten het castellum gelegen badhuis zichtbaar gemaakt. In het park is ook een stukje Romeinse weg gereconstrueerd en is een bijzondere mijlsteen opgesteld (voor wie van Latijn en/of Romeinse cijfers houdt). Tegenover de ingang van het park nabij de rotonde aan de Burg. Middelweerdbaan wordt gewerkt aan een reconstructie van een vrachtschip - de De Meern 1 - van ongeveer 33 meter lang. Voor een overzicht en meer informatie, zie Castellum Hogewoerd. Op de site is ook een aardig verhaal uit de Romeinse tijd te vinden.

Richting Harmelen, parallel aan de Pesidentperenlaan, is ook een stukje Romeinse weg zichtbaar gemaakt, tevens voorzien van een uitbeelding van een Romeinse wachttoren (zie foto).

De Lawick van Pabstlaan kruist halverwege de Romeinse weg die zichtbaar is gemaakt door een onderbreking van de rij met flats. Het tracé van de Romeinse weg loopt verder over het nabij gelegen plein van een school. Achter de genoemde flats werd enige jaren geleden het vrachtschip De Meern 1 gevonden (zie foto).

De zuil op het terrein naast het castellum Hoge Woerd (ten noorden van de dorpskern van De Meern aan de rotonde van de Alendorperweg en 't Zand) dat als een archeologisch park is ingericht Ook wie weinig kennis heeft van het Latijn zal dit grapje weten te waarderen Test zelf uw kennis van het Latijn.
NB: P = pes = Romeinse voet = 0,296 meter
Reconstructie van een stukje Romeinse weg evenwijdig aan de Presidentperenlaan, plus de contouren van een Romeinse wachttoren waarvan een model in Vechten staat Uitleg ‘in situ’ over het kort daarvoor gevonden Romeinse schip "De Meern 4". Het schip is later over de weg naar Lelystad getransporteerd, ligt nu ter bewerking bij het NISA / RACM-Lelystad aan de Bataviawerf en is aldaar te bezichtigen Onderbreking van een rij flats aan de Lawick van Pabstlaan vanwege de vondst van een stuk Romeinse weg. Even verderop langs die weg werd het schip de "De Meern" 4 gevonden (zie witte tent op de achtergrond)

Woerden

 Een deel van de muur van het castellum Laurium is met grote, informatieve tegels in het Kerkplein uitgezet, recht tegenover de ingang van de Grote Kerk.

Bij de bouw van de nabij gelegen parkeergarage stuitte men op een groot Romeins schip, de Woerden 7. Het nummer geeft al aan dat er in het verleden al meerdere scheepswrakken zijn gevonden in Woerden. Helaas bleek het niet mogelijk deze resten te conserveren. Voor meer informatie over dit schip, zie website. Wel is gepoogd het Romeinse verleden van Woerden te integreren in de parkeergarage door middel van enorme foto's en informatieborden (zie foto). Het geheel wordt nu aangeduid als het Drive-in-museum. Deze website verwijst ook naar het 'grootste archeologische spel' van Nederland rond de Romeinse soldaten Victor en Titullinus.

Als u de straat rechts naast de kerk inloopt heeft u al snel aan uw linker hand het Stadsmuseum met op de zolder een bescheiden collectie van lokale vondsten waaronder twee molenstenen en een fraaie altaarsteen (zie foto) en informatieborden over het castellum en de diverse schepen.

Maquette van het castellum Laurium zoals tentoon gesteld in het Stadsmuseum te Woerden De beroemde grafsteen gevonden in Woerden, gewijd aan de goden Sol Elegabalus en Minerva, nu in het Stadsmuseum Op de plek van de ondergrondse Castellum parkeergarage werd een Romeins schip, de "Woerden 7", gevonden die echter niet geconserveerd kon worden. Wel wordt in de garage door middel van grote foto-panelen een beeld gegeven van het Romeinse verleden van Woerden

Bodegraven

 Gelet op de vondsten ter plaatse moet er ook nabij Bodegraven een Romeinse nederzetting met militair karakter zijn geweest: een wachtpost of een castellum. Er zijn geen zichtbare resten meer ‘in situ’.

Zwammerdam

 Van het castellum nabij Zwammerdam is niet alleen de Latijnse naam bekend - Nigrum Pullum ofwel Zwarte Kip - maar ook de locatie en de opzet ervan, zie plattegrond. Bijzonder is ook dat hier indertijd zes boten zijn teruggevonden waarvan drie boomstamkano's en drie vrachtschepen met platte bodem (waarvan de grootste 4,5 m breed, 34 m lang, 1,2 m hoog met een geschat laadvermogen van 100 ton !!). Enkele zijn te bezichtigen in het Rijksmuseum voor Scheepsarcheologie en het Maritiem Museum Prins Hendrik, beide in Rotterdam.
Het castellum, het kleinste van Nederland, ligt op het terrein van de 'Hooge burch' aan de Spoorlaan en is daar enigszins zichtbaar gemaakt.

Alphen a/d Rijn

 Van het castellum Albaniana is vrijwel niets meer zichtbaar. Dat we de Latijnse naam kennen van Alphen komt omdat ....

Wel wordt Alphen aan de Rijn opgesierd door het Openluchtmuseum Archeon met reconstructies van gebouwen uit de prehistorie, de Romeinse tijd en de Middeleeuwen. Zo is er een badgebouw, een herberg, een tempel, een Romeinse poort (tevens entree naar het Archeon), een woonhuis, een hijskraan, een vrachtschip en een half amfitheater waar periodiek opvoeringen worden gegeven. Meer informatie inclusief de tekst van een foldertje, zie de website.

Reconstructie van een inheems-Romeins tempeltje waarvan op meerdere plaatsen in Nederland resten zijn teruggevonden. De meest bekende zijn de tempels in Elst (Gld) Een bad, onderdeel van de thermen (badhuis) in the archeologisch themapark Archeon. In de Romeinse tijd had elk zichzelf respecterend dorp of stad ten minste een thermen-complex zoals in Heerlen en Nijmegen Vóór het baden in de thermen lieten Romeinen zich insmeren met olie waarna olie, zweet en stof met een metalen strigilis van het lichaam werden geschraapt

Leiden - Roomburg

 Een belangrijk museum waar veel originele Romeinse vondsten worden bewaard is het Rijksmuseum voor Oudheden (RMO) in Leiden. Tot het Romeinse deel van de collectie behoren o.a. grafstenen, graftombe (uit Simpelveld), helmen, viziermaskers, sieraden, vaatwerk, meetinstrumenten, beeldjes en Nehalennia- en andere altaarstenen.

Recent is besloten dat vanwege geldgebrek de gemeente Leiden nog even afziet van het plan in de wijk Roomburg een archeologisch park te maken rond de vondsten van het castellum Matilo. Tot voor kort stond het terrein nog vol met klassen. Er zijn daarom (nog) geen zichtbare resten ter plaatse te bewonderen.

Vermoedelijke ligging van het castellum Matilo (Leiden-Roomburg) gebaseerd op gegevens van electrische weerstandsmetingen. (uit: Lems 1995) Tekening van een mogelijke reconstructie van het castellum Matilo (uit: Lems 1995) Een van de mijnpalen in de 18de eeuw gevonden nabij Monster, nu in het Rijksmuseum voor Oudheden (RMO) in Leiden

[Corbulo]

 Ongeveer 100 m noordwestelijk van het castellum zijn de sporen gevonden van een beschoeide waterloop: het begin van wat Tacitus (Annales XI,10) de 'Fossa Corbulonis' noemde, de Corbulo gracht die Matilo / de Rijn via Voorburg verbond met de Maasmonding (in het latijn: Helinium). Dit kanaal liep westelijk en parallel aan de huidige Vliet.

Bij het verpleeghuis Schoorwijck aan de Zaagmolenstraat in Leidschendam is een stukje Corbulo-gracht met brug gereconstrueerd, zie foto.
Corbulo zelf is vereeuwigd in een bronzen ruiterstandbeeld aan de Julianalaan nabij een winkelcentrum, in de gemeente Voorburg.

Reconstructies van een stukje Gracht van Corbulo en een 'Romeinse' brug, beide aan de Zaagmolenstraat in Leidschendam Corbulo wordt in Voorburg geeerd met een groot ruiterstandbeeld op het Julianaplein (foto J. Grijpink)

Valkenburg (ZH)

 Praetoria Agrippinae te Valkenburg (ZH) is het best onderzochte castellum van Nederland. Naast deze militaire vestiging was er ook sprake van een groot kampdorp (vicus) op de Woerd-Marktveld, er zijn resten terug gevonden van een herberg (mansio) en van een graanopslagplaats (horreum). Ter plaatse is echter weinig meer zichtbaar, afgezien van sporen aangegeven in de bestrating.

Wel is een stukje Romeinse weg zichtbaar gemaakt waar deze de provinciale weg Leiden - Katwijk kruist, met een kopie van een Romeinse mijlsteen en een informatiepaneel.

Het bekende patroon van een castellum, in dit geval van Praetoria Agrippinae (Valkenburg ZH)(uit: Van Es 1972/1981) Reconstructie van een stukje Romeinse weg waar het de provinciale weg N206 kruist tussen Leiden en Katijk, nabij Valkenburg (ZH)

Katwijk

 De Limes eindigt in Nederland volgens de kaart van Peutinger bij het castellum (?) Lugdunum, enkele honderden meters ten westen van het centrum van Katwijk, dus op de bodem van de Noordzee. In vroeger eeuwen moeten daar bij eb nog resten zichtbaar zijn geweest en schippers hebben geklaagd over kapotte netten vanwege de stenen op de zeebodem. Wat resteert zijn verhalen en enkele prenten (zie foto) van 'Brittenburg' zoals het later is gaan heten. Over de betrouwbaarheid van deze afbeeldingen valt te twisten. Voor meer informatie, zie de volgende website.

Brittenburg (castellum Lugdunum?), gravure door A. Orthelius (1581), Bibliotheek Universiteit Leiden (uit: Bechert 1995) Detail van Brittenburg zoals door ooggetuigen op het stand bij Katwijk waargenomen met een muur met halfronde torens en daar binnen een dubbel graanpakhuis (horreum)(uit: Bechert 1995)

Top

Overige plaatsen

Heerlen

 Coriovallum - de Latijnse naam voor Heerlen - was een burgerlijke nederzetting en is bekend vanwege de vondst van de onderbouw van een badhuis waaromheen een compleet museum is gebouw. Het beschikt over een uitgebreid educatief programma voor de jeugd en een goede museumwinkel, zie de website.

Overzicht van de thermen van Heerlen
1 zuilengang en ingang 2 kleedruimte 3-6 baden 7 stookruimte 8 sportveld 9 zwembad (uit : De Blois 1986))

Maastricht

 Al vroeg in de (Romeinse) geschiedenis is bij Maastricht sprake van een bootbrug over de Maas (met herberg oid) die in de eerste eeuw nChr. is vervangen door een houten brug. In de vierde eeuw is deze vervangen door een stenen brug. Deze bruggen lagen iets zuidelijker dan de huidige Sint Servaasbrug aan de Maas. De stichting Maasbrug heeft de plek inmiddels voorzien van een obelisk en een informatiepaneel.

Maastricht is steeds een belangrijke woonplaats geweest vanwege haar ligging aan de heerbaan tussen Bavay aan de Kanaalkust en Keulen. Zo kwam men via de Tongerenseweg Mosa (ad) Traiectum binnen, sloeg rechtsaf de Haverstaat in en daarna linksaf de Plankstraat in richting Maasoever. Pas in de 4de eeuw is er sprake van een militaire versterking / Romeins fort (een stoort castellum) met een uitbreiding aan de Oostelijke zijde van de Maas in stadsdeel Wijck (af te leiden van het woord vicus?), zie tekening.

Aan de Plankstraat 21 zijn de meest zichtbare resten van Romeins Maastricht ‘in situ’ te vinden in de museumkelder onder hotel Derlon (weggetje met maaskeien, stukje Romeinse weg, delen van een tempelterrein, het fundament van een godenpeiler, stadsmuur en -poort) ten toon te stellen. Gratis te bezichtigen op zondag van 12.00 - 16.00 uur.

In het wegdek van het nabijgelegen pleintje Op de Thermen zijn nog de contouren aangegeven van een Romeins badcomplex.

Even ten zuiden van de Sint Servaasbrug (11de eeuw) over de Maas lag een Romeinse brug, nu gemarkeerd door middel van deze obelisk met een replica van een elders in Maastricht gevonden leeuw In de vierde eeuw werd Maasstricht alsnog versterkt met een castellum (1) en een 'bruggehoofd' aan de oostzijde van de Maas. 2 uitbreidingen in 2de en 3de eeuw. 3 Romeinse weg van Boulogne naar Keulen (Van Es 1972/1981) Onder hotel Derlon zijn resten terug gevonden van een tempelcomplex. De zichtbare resten betreffen een 'tempelwinkel' in de rechter hoek van het tempelplein Basement van de zuil midden op het tempelplein. 4 ommuurde perk 5 voet van het monument van de Romeinse god Jupiter / godenpeiler Op de achtergrond (8) de restanten van wat mogelijk een tempelwinkel was in de hoek van het ommuurde tempelcomplex (rechts op de tekening) 2 toegangspoort tot heiligdom 3 roze vloer van tempelplein

Cuijk

 Vanaf circa 50 tot 400 nChr. stond er in Cuijk het castellum Ceuclum, gelegen aan de heerbaan van Tongeren via Maastricht naar Nijmegen. Aanvankelijk was het een uit hout en aarde opgetrokken vesting die later werd herbouwd in steen. In de 60-er jaren is er archeologisch onderzoek gedaan. Er zijn resten van muren, grachten en twee tempels aangetoond. Later is uitgebreid onderzoek verricht naar de Romeinse brug over de Maas. In het museum Ceuclum wordt aan de hand van vondsten een beeld geschetst van de militaire, burgerlijke en religieuze geschiedenis van de stad in Romeinse tijden.
Recent werd in de wijk-in-aanbouw De Nielt een schat van ongeveer 200 munten gevonden.

Evenals Maastricht werd Cuijk relatief laat in de Romeinse periode voorzien van een castellum, dit ter verdediging van de belangrijke brug over de Maas (uit: Mioulet 1994).

Elst (G)

 Onder de in de Tweede Wereldoorlog beschadigde Hervormde kerk in het centrum van Elst (G) bleken zich na archeologisch onderzoek de funderingen te bevinden van twee gallo-romeinse tempels (zie model) mogelijk gewijd aan de geromaniseerde inheemse godheid Magusanus Hercules. De eerste tempel is waarschijnlijk bij de Bataafse opstand (69 nChr) in rook opgegaan. In de kerk staan ook de schedels van drie offerdieren opgesteld - een zgn. suovetaurilia-offer - van een varken (in het Latijn: sus), schaap (ovis) en stier (taurus) gebruikt bij een reinigingsritueel (mogelijk bij de inwijding van de tweede tempel). De resten onder de kerk zijn na afspraak met de kosteres te bezichtigen (eerst bellen naar 0481-372 434 of mailen: koster@pg-elst.nl ).

Enkele jaren geleden werden in de nieuwbouwwijk Westeraam de resten van een andere, kleinere tempel blootgelegd.
Voor meer informatie over de diverse tempels in Elst, zie website.

Reconstructietekening van tempel II waarvan de fundamenten zijn gevonden onder de kerk in Elst. Replica's zijn te vinden is in het Archeon in Alphen a/d Rijn en nabij Colijnsplaat Plattegrond van de Hervormde Kerk in het centrum van Elst plus de fundamenten van twee verschillende inheems-Romeinse tempels. Ook werden resten van een zgn. suovetaurilia-offer gevonden. (uit: Van Es 1972/1981)

Houten

 Bij de verdere uitbouw van Houten (ten zuiden van Utrecht) zijn op diverse plaatsen Romeinse resten aan het licht gekomen. De meest omvangrijke waren de funderingen van een Romeinse villa (groot boerenbedrijf) waarvan de contouren zijn terug te vinden in het wegdek van de Burg. Wallerweg in Houten.

Bij graafwerkzaamheden voor een fietsentunnel onder de spoorlijn is enkele jaren geleden bij toeval de helft van een grafsteen terug gevonden die inmiddels in het Utrechts Centraal Museum wordt ten toongesteld. Voor een beschrijving, zie Derks 2003 - zie literatuurlijst. Nabij de vindplaats aan De Molen in de wijk Molenzoom heeft beelden kunstenares Marijn te Kolsté een Romeinse sofa uitgebeeld.

Contouren van een vroege, uit natuursteen opgetrokken Romeinse villa (hoofdgebouw van een groot boeren bedrijf), uitgebeeld in de Burg. Wallerweg in Houten. Het blijkt de meest noordelijke villa in het Romeinse rijk te zijn geweest. Binnen de gemeente Houten moeten nog twee of drie andere villa's gestaan hebben Linker middendeel van een kalkstenen grafsteen, gevonden aan De Molen te Houten.
Voor Tiberius Iulius Pro[bus, zoon van Caius, uit het stemdistrict Aniesis, afkomstig uit Forum] Iulii, oud-soldaat van het cohort [...], oud [...jaren hebben] iulia [...], dochter van Tiberius, [en] mater[nus?, zijn erfgenamen, dit monument overeenkomstig zijn testament laten maken] NB: Forum Julius = Fréjus, Zuid-Frankrijk (Derks 2003)		 Moderne, metalen versie van een Romeinse sofa aan De Molen in Houten van de hand van kunstenares Marijn te Kolsté, ongeveer op de plek waar in 2000 bij de aanleg van een fietstunnel veel Romeinse vondsten zijn gedaan waaronder het eerder genoemde deel van een grafsteen.

Velsen

 Bij Velsen (nabij de Velser- en Wijkertunnels) hadden de Romeinen een vlootbasis ingericht om van daaruit tochten tegen de Germanen te ondernemen. Deze militaire basis met haven - aan het Oer-IJ, een zijtak van de Vecht die toen bij Castricum in de Noordzee uitmondde - viel waarschijnlijk samen met het door Tacitus genoemde Castellum Flevum (Annales IV,72). De basis van circa 1 hectare kon 450 man herbergen die in tenten waren ondergebracht. Velsen I (zie plattegrond) was in gebruik tussen 15 en 28 na Chr. en werd toen overvallen door opstandige Friezen. Tussen 40 en 50 nChr. waren de Romeinen even terug - nu in Velsen II - en ondernamen o.a. voor een strafexpeditie tegen de Friezen.

Plattegrond van het Castellum Flevum en haven van de Romeinse troepen in Velsen (NH) in gebruik in de 1ste eeuw na Chr. Velsen I werd in 28 na Chr. overvallen door de Friezen en platgebrand (Bechert 1995) Impressie van de militaire basis Velsen aan het Oer-IJ met links de aarden wal met hout en dubbele gracht en rechts de haven (Lems 1994)

Colijnsplaat / Middelburg

 Na een zware storm in 1647 werden bij Domburg op het strand tientallen altaarstenen en de fundamenten van een vierkant gebouw aangetroffen. De meeste stenen en waarschijnlijk ook de tempel waren opgedragen aan een tot dan onbekende godin Nehalennia. De ongeveer 40 altaarstenen werden opgesteld in de kerk van Domburg die echter in 1848 door brand werd getroffen. Gelukkig waren er voordien wel enkele 'studien' aan gewijd. In 1970 kwamen opnieuw altaarstenen te voorschijn en wel bij het vissen nabij Colijnsplaat (eveneens Zeeland). Aanvankelijk ging het om enkele exemplaren maar daarna doken er in totaal 200 altaarstenen op, waarvan 80 compleet, van de overige soms alleen enkele brokstukken. Blijkbaar moet (ook) nabij Colijnsplaat een Nehalennia-heiligdom hebben gestaan.
Nahalennia wordt beschouwd als voorspoedsgodin en als beschermvrouwe van kooplieden die de Noordzee bevoeren en bij Domburg en Colijnsplaat een veilige uitvalsbasis vonden. Ze wordt meestal zittend afgebeeld op een troon met vruchten in haar schoot, met naast haar een hondje en een korf met fruit. Soms wordt ze ook staande afgebeeld met een scheepsroer of de steven van een schip. Enkele altaarstenen bevinden zich in het Zeeuws Museum te Middelburg, de meeste echter in het Rijksmuseum voor Oudheden (RMO) te Leiden.
In het Archeon (Alphen a/d Rijn) is een Nehalennia-tempeltje nagebouwd (zie foto). Recent is ook ter plaatse in Colijnsplaat een complete tempel gereconstrueerd.

Tekening van Danckers van de altaarsteen van Sextus Nertomarius Nertonus. Op de zijkant staat Neptunus afgebeeld. Op de tweede regel staat een E te weinig. (Stuart 2003) Altaarsteen van Marcus Iustinius Albus voor een drievoudige Nehalennia (Stuart 2003) Kalkstenen altaar van Bosiconius Quartus, scheepskaptein van Florius Severus. (Stuart 2003)

Aardenburg (Zeeuws-Vlaanderen)

 Omdat er in de 2de eeuw steeds sprake was van aanvallen vanuit zee, werden op diverse plaatsen langs de Noordzeekust van Zuid-Nederland en België bestaande woonkernen versterkt met Romeinse troepen. Zo kreeg Aardenburg zware muren en stadstorens waarvan bij opgravingen de resten zijn teruggevonden; ze zijn hier en daar in het wegdek aangegeven. De kleinere vonden zijn te bezichtigen in het plaatselijk archeologisch museum.

Mogelijke plattegrond van de Romeinse militaire vesting te Aardenburg in de tweede eeuw na Chr, gebouwd in reactie op de invallen van de Chauken rond 175 na Chr. (Van Es 1972/1981)

Voorburg

 In Voorburg was sprake van een burgerlijke nederzetting, een belangrijke marktplaats van de stam der Cananefaten. Nadat keizer Hadrianus deze plaats marktrechten had verleend mocht het zich Forum Hadrinani noemen. Toen het ook stadsrechten kreeg - naast Nijmegen de enige plaatsen in Nederland met dit voorrecht - werd het ook aangeduid als Municipium Aelium Cananefatium.
In Park Arentsburgh is nog een informatiebord te vinden over deze marktplaats; in museum Swaensteyn is een ruimte ingericht met Romeinse vondsten uit de omgeving.

Den Haag

 In en om 's-Gravenhage zijn ook Romeinse resten gevonden - waaronder vier mijlpalen - die voor een groot deel tentoongesteld worden in een aparte ruimte van het Museon in Den Haag.

In Wateringseveld - een buitenwijk van Den Haag - staan de replica's van enkele mijlpalen bijeen op een plein; de originelen bevinden zich dus in het Museon of het RMO in Leiden.
© G. Hornman-Oldebeuving

Overige plaatsen

 Ook op andere plaatsen in Nederland zijn zichtbare resten van de Romeinen teruggevonden zoals in Rijswijk (ZH). Hier zijn de funderingen gereconstrueerd van enkele inheemse boerderijen uit de Romeinse tijd te vinden in het parkje tussen de Tubasingel en de snelweg.
Bijzonder is het tijdelijke Romeinse marskamp uit de tweede eeuw na Chr. zuidoostelijk van Ermelo aan de westzijde van de N302 / Flevoweg (net noordelijk van de kruising met de Postweg (van Putten via Staverden naar Elspeet)), een plek tussen de Limes en het Flevomeer. Voor informatie plus fiets- en wandeltochten, zie website.
Rond Kerkrade (L) zijn de resten van veel Romeinse villa's gevonden waarvan sommige weer zichtbaar worden gemaakt.
Kalkrijk water heeft in het 95 km lange Romeinse aquaduct (waterleiding) van Keulen (D) (zie elders op deze website) lagen kalk (sinter genoemd) afgezet die in de Middeleeuwen en daarna zijn uitgehakt en gebruikt als graf- en altaarstenen, pilaren enz. Een set van 8 platen zijn als koorafscheiding gebruikt in de Lebuïnuskerk in Deventer.
Nabij Malden (regio Nijmegen) zijn de heuvellichamen van een wachtpost uit de vierde eeuw gereconstrueerd. De wachtpost werd gebouwd ter bescherming van de weg Nijmegen - Cuijk - Maastricht.

Plattegrond van het militair marskamp uit de tweede eeuw na Chr. nabij Ermelo van 9 hectare groot bestaande uit een wal met spitsgracht van 3 meter breed; de ingangen zijn van extra bescherming voorzien. Romeinse legionair in volle bepakking zoals afgebeeld bij het militair marskamp uit de tweede eeuw na Chr. nabij Ermelo. Het centrum van een burgernederzetting in de Romeinse tijd met zeven boerderijen die achtereenvolgens op dezelfde plaats gebouwd zijn, nu in een parkje aan de Tubasingel in Rijswijk (ZH) Sinterplaten ter afscheiding van het koor van de Lebuïnuskerk in Deventer

Net over de grens

Zo'n 65 km ten zuidoosten van Nijmegen, nabij Xanten in Duitsland, is op het terrein van de Romeinse stad Colonia Ulpia Traiana een archeologisch park gevestigd met reconstructies van veel interessante gebouwen, putten, riool en een stukje aquaduct. Recent is tegen het grote thermen-complex een Basilica aangebouwd die een fraai museum herbergt met vaste en wisselende tentoonstellingen, een prima museumwinkel en de educatieve dienst. Voor informatie en een eerste indruk, zie de website.

Net buiten het oude terrein van het Archeologische Park is op de fundering van een klassiek thermencomplex een badgebouw in glas opgetrokken met binnenin veel uitleg over de werking van de thermen. In een nieuw, groot gebouw er naast is een museum geopend. Omdat op basis van opgravingen niet alles bekend is van deze 'Haven-' tempel, is slechts een deel ervan gereconstrueerd. Toch is het een imposant geheel geworden Een deel van de stenen ommuring van Colonia Ulpia Traiana (Xanten) is gereconstrueerd waaronder deze dubbele stadspoort

Zo'n 30 km ten westen van Maastricht ligt Tongeren, de oudste stad van België. Ze was een belangrijke Romeinse (vestings-)plaats met nu nog fraaie stukken stadsmuur. Het Gallo-romaans museum is na een grondige verbouwing medio 2009 weer open. Het heeft een omvangrijke collectie Romeinse vondsten.

Gelukkig zijn er grote delen van de Romeinse stadsmuur en de onderbouw van enkele torens van Tongeren bewaard gebleven Dit model van een dodecaeder is in klein formaat ook in Tongeren gevonden. Over de funktie ervan wordt nog gediscussieerd, ook op internet Tongeren werd enig moment van water voorzien door een aquaduct (zie elders op deze website) waarvan slechts enkele stukken zijn terug gevonden waaronder deze onderbouw, nu stadspark

Top